crispr cas9

1. CRiSPR CAS9
2020-ci il 7 oktyabr tarixində kimya üzrə nobel mükafatına ilk dəfə 2 qadın və ilk dəfə 10 ildən qısa cəmi 8 illik təcrübə və inkişaf nəticəsində ortaya çıxan necə deyərlər, kəşf layiq görüldü.

açılışı: "clustered regularly interspaced short palindromic repeats"
müntəzəm aralıqlı qısa palindromik təkrarlar.

emmanuelle charpentier fransız əsilli kimyaçıya illər əvvəl soyuq qış aylarının birində isveçin şimalındakı molekulyar və bioloji tədqiqatlar aparılan umeå universitetinin labaratoriyasından dəvət gəlir. açıqlamalarının birində deyir: qarın üzərində gəzib universitetə gedəndə "crisp" "crisp" deyə səslər gəlir. bu da ona crisprı xatırladır. və qərara alır ki, crispr üzrə tədqiqatlarını burda aparsın.

jennifer doudna emmanuelle charpentier ilə birlikdə nobel mükafatına layiq görülmüş amerikalı biokimyaçı.
onun hekayəsi isə biraz daha fərqlidir.
crispr üzrə tədqiqatlara yenicə başladığı zaman qəribə bir yuxu görür. yuxusunda qaranlıq bir otaqda üzü tam görünməyən bir kişi qarşısına gəlir. və ona crispr haqqında suallar verməyə başlayır. daha da yaxınlaşdıqca həmin kişinin hitler olduğunu görür və təşviş halında yuxudan oyanır.

hitler də ikinci dünya müharibəsi dövründə daha mükəmməl insan nümunələri yaratmaq üçün minlərlə bəlkə də onminlərlə insanı sırf tədqiqatlar üçün qurban vermişdi.

bəs nədir bu crispr cas9? bunu bir növ genetik qayçı kimi düşünə bilərsiniz. 8 il bərabər çalışmaların üzərindən ortaya çıxan möhtəşəm ancaq bir o qədər də təhlükəli "silah". onun vasitəsi ilə insan genetikasındakı müəyyən və ya istənilən genləri dəyişmək mümkündür. crisprin kimya üzrə nobel mükafatı qazanmazdan cəmi 1 il öncə çində ilk "klounlaşdırılmış" uşaqlar dünyaya gəlmişdi hansı ki, bir müddət sonra bunu həyata keçirən həkim həbs edilir.
crispr cas9 - da bir növ klounlaşdırmaqdır. daxildəki geni idarə etmək. ana bətnindəki uşağın dünyaya xəstə və ya əlil olaraq gəlmə ehtimalını 0.2% ə düşürmək üçün istifadə oluna bilər. ancaq bu gen dəyişmənin 100 il 1000 il sonrasının xəyalı belə absurd gəlir..

2. genetik sahədə sözün əsl mənasında inqilaba səbəb olmuş bir ixtira. bu vasitə müəyyən bir genetik ardırıcıllığı kəsərək/ dəyişdirərək genləri redakə etməyə imkan verir. düşünə bilirsiniz yəni, daha, sarışın, mavi göz qız sifarişi verə bilmə fikri elə də fantastik deyil.
bu sistem iki hissədən ibarətdir: Cas9 fermenti və bələdçi RNT.
amma işin əsli cas9 da yatır. cas9-u üstdəki entridə yazıldığı kimi genetik qayçı adlandırılar.* onsuz adı silahı xatırladırdı əsas rol ondadır, çünki o müəyyən edilən dnt ardıcıllığını tapır və kəsir.
bəs bütün prosses necə baş verir?
Əvvəlcə, CRISPR-Cas9 ilə müəyyən bir DNT-ni hədəfləmək üçün "bələdçi RNT" hazırlanır. Bu bələdçi, Cas9-u doğru istiqamətə yönləndirir və DNT-də kəsiləcək bölgəni təyin edir. Cas9 həmin bölgəni tanıyır və DNT-nin ikiqat sarmalını kəsir. Kəsilmiş hissə hüceyrə tərəfindən təmir edilir. bu zaman genetik məlumatı istəsən əlavə elə, sil ya da dəyişdir.
Bu texnologiyanın potensialı o qədər böyükdür ki, genetik xəstəliklərdən tutmuş kənd təsərrüfatına qədər bir çox sahədə tətbiq oluna bilər. Tibb sahəsində, mutasiyaların araşdırılması və hətta xərçəngin müalicəsində də təsiri böyükdür.
bayaq adının silaha oxşadığını əbəs yerə vurğulamamışdım. insanlar bu ucuz, sürətli, bizdən başqa da canlıların üzərində təsir göstərə bilən ixtiranı nə cür silah kimi işlədə bilərlər ki?
təbii ki, sosial silah!
1 gen sadəcə bir funksiyanı icra etmir, ola bilər ki, o həmçinin başqa birini də yanına qoşsun. buna pleiotropiya deyilir. məsələn, istiyirsən ki, uşağın mavi gözlü olsun. genetik qayçımızla kəsdik, ora bura mavi gözlü oldu, amma onunla bərabər tutaq ki, qolları qısa oldu. burdakı vahimə isə genetik məlumatların insan genomunda qalıcı olduğu üçün bundan sonra gələcək nəsillərə ötürülməsidir.
üstəlik, əgər gələcəkdə bu normallaşsa və artıq rahatlıqla istifadəyə başlanılsa, sosial ayrı- seçkilik baş verəcək. ancaq daydayları olanlar gözəl və eyni zamanda ağıllı uşaq "zakaz" verəcək. kasıblar isə öz ciddi mənada dədə babadan qalma genləri ilə davam edəcək.

crispr cas9

Yalnız deyilsən!

Yalnız deyilsən!